Starzewski (Ostoja-Starzewski) Jan, pseud. i krypt.: Jan Star, Jast, J. Star, St. Jan, J. S. (1895–1973), dyplomata, publicysta, działacz emigracyjny, minister spraw zagranicznych rządu Rzeczypospolitej Polskiej na wychodźstwie.
Ur. 26 I w Wadowicach, był synem Tadeusza Józefa (zob.) i Heleny z Hajdukiewiczów, bratem Macieja (zob.).
S. uczył się w Gimnazjum im. Jana III Sobieskiego w Krakowie, gdzie w czerwcu 1913 zdał maturę. Jesienią t.r. rozpoczął studia na Wydz. Prawa UJ, ale zawiesił je po wybuchu pierwszej wojny światowej w r. 1914. Dn. 7 IX t.r. wstąpił do Legionów Polskich (LP); przydzielony został do Dep. Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), kierowanego przez ppłk. Władysława Sikorskiego, a następnie do Komendy Legionów. Od lipca do grudnia 1915 odbywał służbę w 5. baterii 1. p. artylerii II Brygady LP. Pod koniec r. 1916 wydał tomik poezji pt. Wiersze wojenne (Kr.), w którym przedstawił realistyczne obrazki z życia żołnierskiego w czasie kampanii wołyńskiej t.r. Dn. 1 I 1917 został mianowany chorążym; od początku lipca t.r. odbywał kurs wyszkolenia w Zambrowie. Po kryzysie przysięgowym w lipcu i po ukończeniu kursu wyszkolenia w końcu sierpnia, odkomenderowano go we wrześniu do stacjonującego w Przemyślu Polskiego Korpusu Posiłkowego. T.r. wznowił studia prawnicze. W końcu grudnia został przydzielony do Dep. Stanu Rady Regencyjnej i od 1 I 1918 do końca t.r. był sekretarzem w Misji Polskiej w Bernie. Po powrocie do kraju zgłosił się 26 I 1919 do WP; otrzymał przydział do dyw. piechoty dowodzonej przez płk. Sikorskiego i wraz z nią wziął udział w wojnie polsko-ukraińskiej. Pełnił służbę w baonie mjr. Józefa Jaklicza, podgrupie ppłk. Izydora Modelskiego, a następnie w 40. pp. jako dowódca plutonu oraz od 22 V t.r., w grupie mjr. Józefa Jaklicza jako dowódca kompanii piechoty w oddziale lotnym Kompanii Karabinów Maszynowych. W opinii Sikorskiego «odznaczył się niejednokrotnie w polu w najtrudniejszych sytuacjach bojowych». Dn. 28 VII, wyreklamowany z wojska przez MSZ, objął stanowisko sekretarza Poselstwa RP w Berlinie, ale już 30 VII wskutek odezwy Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, zgłosił się ponownie do WP i otrzymał przydział do dowództwa V Armii jako oficer łącznikowy przy francuskiej misji wojskowej. Po zakończeniu wojny polsko-sowieckiej wystąpił z WP w stopniu kapitana i powrócił na placówkę do Berlina.
W r. 1920 ukończył S. studia prawnicze na UJ. Rozpoczął w tym czasie działalność publicystyczną; w szkicu ogłoszonym pod krypt. J. S. pt. Na drodze do rozwiązania sprawy Litwy historycznej. Etapy polskiej myśli politycznej ([b.m.w.] 1920) opowiedział się za utworzeniem niezawisłych państw: litewskiego, ukraińskiego i białoruskiego oraz za wejściem przez Polskę z nimi «w bliższe związki na zasadzie form przewidywanych przez prawo międzynarodowe». W broszurze opublikowanej pod pseud. Jast. pt. Nasza armia. Uwagi w sprawie uzupełniającej organizacji armii polskiej (Kr. 1921) bronił dobrego imienia Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht) i podejmował zagadnienie organizacji WP w odrodzonym państwie. W czerwcu 1921 uzyskał doktorat praw na UJ, a 1 VII t.r. został odwołany z Berlina i przeniesiony do centrali MSZ w Warszawie na stanowisko referenta w Dep. Politycznym (był nim do końca marca 1923). Od kwietnia t.r. do końca grudnia 1925 pełnił obowiązki drugiego sekretarza w Poselstwie RP w Bukareszcie. W 1. poł. r. 1926 pracował ponownie w centrali MSZ (tym razem w Wydz. Propagandy i Prasy Dep. Politycznego), a 1 VII t.r. został pierwszym sekretarzem ambasady RP w Paryżu. W broszurze Podłoże dziejowe i znaczenie warszawskich wypadków majowych w roku 1926 (W. 1927) wypowiedział się z jednoznaczną aprobatą o przewrocie majowym. Po zakończeniu misji w Paryżu (1 IX 1928) i powrocie do Warszawy objął 30 IX t.r. stanowisko radcy w Dep. Politycznym MSZ. Dn. 1 VI 1929 został zastępcą naczelnika Wydz. Prasowego MSZ. W r. 1930 zebrał w tomie pt. W walce o nową Polskę (W.) artykuły drukowane uprzednio w krakowskim „Czasie”. T.r. wydał pracę Józef Piłsudski. Zarys psychologiczny (W.), która zdobyła rozgłos, ale nie znalazła uznania w oczach samego Piłsudskiego jak i w jego otoczeniu. Zbliżenie do obozu Piłsudskiego na trwałe poróżniło S-ego z gen. Sikorskim. W r. 1933 na łamach półurzędowego organu MSZ „Polityka Narodów” opublikował artykuły Zasadzki psychiczne służby zagranicznej (nr 1–2) i Zadania służby zagranicznej (nr 3) oraz Oblicza sprawy paktu czterech (nr 4), w którym określił projekt porozumienia czterech mocarstw jako «system ograniczania praw innych narodów oraz interwencji i przymusu w stosunku do nich». Od 1 VII 1933 do końca grudnia r.n. pełnił obowiązki chargé d’affaires Poselstwa RP w Tallinie. Dn. 1 I 1935 wrócił do centrali MSZ, tym razem na stanowisko zastępcy naczelnika Wydz. Wschodniego (P. III); był nim do końca maja 1936. Dn. 1 VI t.r. został posłem RP w Kopenhadze.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. bezskutecznie interweniował w grudniu 1939 przez posła szwedzkiego w Kopenhadze C. F. Hamiltona w sprawie brata Macieja, uwięzionego 6 XI t.r. przez Gestapo w ramach tzw. Sonderaktion Krakau. Funkcję posła pełnił do napaści Niemiec na Danię 9 IV 1940; Kopenhagę opuścił 13 IV t.r. wraz z rządem duńskim i korpusem dyplomatycznym. Przez Niemcy przybył do neutralnej Holandii, a następnie udał się do Francji, gdzie podjął pracę w centrali MSZ na wychodźstwie. Po klęsce Francji (czerwiec t.r.) ewakuował się do Anglii. Uznawany za piłsudczyka i spotykający się z niechęcią Sikorskiego nie miał możliwości odegrania większej roli. Od r. 1941 pracował jakiś czas w centrali MSZ oraz w Biurze, a następnie Min. Prac Kongresowych. W r. 1944 opublikował pod pseud. J. Star szkic Prusy Wschodnie w granicach Rzeczypospolitej (Londyn), wiążąc przejęcie Prus Wschodnich i umocnienie Polski nad Bałtykiem z koncepcją Związku Europy Środkowo-Wschodniej. W oparciu o akta ambasady RP w Londynie opracował t.r. pierwszą w polskiej literaturze historię dyplomacji II Rzpltej pt. Zarys dziejów polskiej polityki zagranicznej 1914–1939 (Londyn, mszp. powielony; wersja rozszerzona pt. Polska polityka zagraniczna w latach 1914–1939, Londyn 1950).
Dn. 15 XII 1944 wrócił S. do pracy w MSZ, obejmując stanowisko kierownika Wydz. Europy Środkowo-Wschodniej (P. VI). W r. 1945, po wyzwoleniu Danii przez aliantów, rząd RP w Londynie ponownie desygnował go na urząd posła w Kopenhadze, ale wobec cofnięcia uznania władzom polskim na wychodźstwie, do objęcia funkcji nie doszło. W styczniu 1947 Polski Inst. Badania Spraw Międzynarodowych, którego S. był członkiem, powierzył mu redakcję kwartalnika „Sprawy Międzynarodowe” (ukazało się osiem numerów). W marcu t.r. był S. współzałożycielem Inst. Józefa Piłsudskiego w Londynie, stanowiącego oparcie organizacyjne dla piłsudczykowskiej Ligi Niepodległości Polski (LNP), kilka dni później wszedł w skład jego Rady. Powierzono mu jednocześnie, razem z Konradem Libickim, redakcję wznawianej po wojennej przerwie „Niepodległości”; w pierwszym tomie (1948) ogłosił artykuł 150 lat polskiej walki o niepodległość. Kierował również redakcją wychodzącego w Londynie emigracyjnego czasopisma „Eastern Quarterly”. Uczestniczył w nawiązywaniu kontaktów z przedstawicielami emigracji z krajów Europy Środkowo-Wschodniej i wypowiadał się w kwestii ich przyszłej federacji; artykuły poświęcone tej problematyce publikował w r. 1947 w „Sprawach Międzynarodowych” (Środkowo-Wschodnia Europa jako teren życiowego zainteresowania Zachodu, nr 2–3, Rękojmie wolności Morza Bałtyckiego, nr 4), a w r. 1948 w „Eastern Quarterly” (Intermarium and the West, nr 10–12), oraz w „Orle Białym” (Współczesne ruchy federacyjne, nr z 22 V, Sprawa Związku Europy Środkowo-Wschodniej, tamże). W l. 1947–9 prowadził wykłady z historii najnowszej w nowo powstałym Polish University College w Londynie. W r. 1948 był współtwórcą i przewodniczącym Zarządu Szkoły Nauk Politycznych i Społecznych w Londynie; wykładał w niej historię polskiej polityki zagranicznej w okresie międzywojennym oraz historię polityczną Europy w l. 1878–1945. Problematyce historii najnowszej poświęcił prace: Zarys historii politycznej okresu 1878–1914 (Londyn 1950–1, cz. 1–2) oraz Wstępne uwagi o historii (Londyn 1951); swe rozważania na temat polityki środkowo-europejskiej podsumował w książce International importance of Central-Eastern Europe (London 1954). W r. 1952 odszedł z polskiego MSZ w Londynie i został członkiem Wydz. Studiów organizującego prace naukowo-badawcze i wydawnicze Inst. Józefa Piłsudskiego.
W r. 1954, w trakcie rozłamu w kierownictwie politycznym emigracji, opowiedział się S. przeciwko prezydentowi RP Augustowi Zaleskiemu. Wszedł w skład powołanej 31 VII t.r. Tymczasowej Rady Jedności Narodowej (od października 1962 Rada Jedności Narodowej), uznał kompetencje ukonstytuowanej 8 VIII Rady Trzech (Tomasz Arciszewski, Władysław Anders, Edward Raczyński) i jako przedstawiciel LNP objął 27 VIII kierownictwo Działu Spraw Zagranicznych powstałej tego dnia Egzekutywy Zjednoczenia Narodowego (EZN); funkcję tę pełnił w kolejnych Egzekutywach dysponujących od r. 1956 uprawnieniami rządu RP na wychodźstwie. Obok Michała Grażyńskiego i Bohdana Podoskiego był S. uznawany za przywódcę piłsudczyków; we wrześniu 1954, na szóstym zjeździe LNP, wszedł razem z nimi do jej Głównego Komitetu Wykonawczego. Przez dziewiętnaście lat (1954–73) był uważany za nieformalnego sternika emigracyjnej polityki zagranicznej. W swych analizach przedkładanych regularnie EZN, m.in. polemizował z tezą o nieuchronności wewnętrznego rozkładu systemu sowieckiego (listopad 1957), krytykował program «odprężenia», w którym dopatrywał się niebezpieczeństwa dezorganizacji Zachodu i budowania przewagi bloku wschodniego, zauważał, że «równowaga wojskowa przesuwała się w ciągu ostatnich lat na korzyść Rosji» (1969). Kontynuował przy tym działalność zmierzającą do integracji emigrantów z krajów bloku sowieckiego; w r. 1955 został sekretarzem generalnym Komitetu Wolnych Przedstawicieli Państw Europy Środkowo-Wschodniej w Londynie. Uczestniczył w pracach Assemble de Nations captives de l’Europe (ACEN, Zgromadzenia Narodów Ujarzmionych), w r. 1958 był delegatem na kongres ACEN w Strasburgu. Na posiedzeniu Komisji Spraw Zagranicznych EZN w kwietniu 1959 przedstawił trzypunktowy program polskiej polityki: ostateczne potwierdzenie nienaruszalności granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, wycofanie wojsk sowieckich z Polski i Europy Środkowo-Wschodniej, ograniczenie ilościowe i jakościowe armii niemieckiej wraz z wprowadzeniem systemu jej międzynarodowej kontroli. Wiążąc duże nadzieje z procesem jednoczenia Europy Zachodniej, brał udział (m.in. z Raczyńskim i Adamem Ciołkoszem) w zjazdach Ruchu Europejskiego w Brukseli (1961) i Monachium (1962), a także w sesji Międzynarodowego Komitetu Ruchu Europejskiego w San Remo (1963). Dn. 10 V 1970 skierował memorandum do państw Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), w którym krytykował nową doktrynę odstraszania atomowego, dopuszczającą możliwość użycia broni nuklearnej na terytorium Polski.
W dalszym ciągu S. dużo publikował, głównie z problematyki stosunków międzynarodowych, m.in. w „Dzienniku Polskim i Dzienniku Żołnierza” (Wschodnia polityka rządu niemieckiego, 1967 nr z 19 VIII, Ku europejskiej Konferencji Bezpieczeństwa, 1969 nr z 12 VIII, Diagnozy i recepty prof. Bromke, 1972 nr z 5 II, Europejski pokój na sowieckich warunkach, 1972 nr z 11 II, Motywy i trudności zbliżenia amerykańsko-chińskiego, 1972 nr z 24 II, Polska i jej sąsiedzi a zjednoczenie Europy, 1972 nr z 25 IX), w „Polish Affairs and Problems of Central and Eastern Europe” (Soviet Terms of Peace in Europe, 1972 nr 88), w „Orle Białym” (W obronie dyplomacji, 1972 nr z 30 VII). W l. 1955–72 wchodził ponownie w skład redakcji „Niepodległości”; w r. 1962 opublikował tu artykuł Piłsudski w Polsce niepodległej (T. 7); pośmiertnie ogłoszono na tych łamach pracę S-ego Zmiana stanowiska Polski wobec Rosji w przededniu II wojny światowej (T. 10: 1976). Na przełomie l. sześćdziesiątych i siedemdziesiątych działał S. jako przedstawiciel EZN w ramach tzw. ośrodka zjednoczeniowego na rzecz scalenia władzy na emigracji. W r. 1972, po śmierci prezydenta Zaleskiego (7 IV), objęciu prezydentury przez Stanisława Ostrowskiego (9 IV) i rozwiązaniu EZN (8 VII), objął tekę ministra spraw zagranicznych w powołanym 18 VII Rządzie Pojednania Narodowego Alfreda Urbańskiego; stanowisko to sprawował do śmierci. S. zmarł 25 I 1973 w Londynie, został pochowany 1 II na cmentarzu w Brompton. Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Walecznych, Krzyżem Niepodległości, Medalem Dziesięciolecia oraz jugosłowiańskim Orderem św. Sawy II i III kl., włoskim Orderem Corona d’Italia II kl., greckim Orderem Phenix II kl., rumuńskim Orderem Steaua Romaniei III kl., hiszpańskim Orderem Karola III III kl., portugalskim Orderem de Christo III kl. i węgierskim Krzyżem Zasługi.
S. był żonaty (od 6 VIII 1921) z Magdaleną z Kossaków (zob. Samozwaniec Magdalena); małżeństwo rozpadło się z końcem r. 1924, a 27 IX 1928 nastąpiło jego kościelne unieważnienie. Drugą żoną S-ego była Janina z Rościszewskich (zm. 29 XII 1995 w Londynie), poślubiona w okresie międzywojennym. Z pierwszego małżeństwa miał córkę Teresę (ur. 1922), zamężną za Henrykiem Zyberk-Platerem.
Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej? Red. J. M. Majchrowski, przy współpracy G. Mazura i K. Stepana, W. 1994 (fot.); Słown. pseudonimów, IV; Suchcitz A., „Non omnis moriar”. Polacy na londyńskim cmentarzu w Brompton, W. 1992 s. 79; – Batowski H., Polska dyplomacja na obczyźnie 1939–1941, Kr. 1991; Bolewski A., Pierzchała H., Losy polskich pracowników nauki w latach 1939–1945, Wr. 1989; Bromke A., Polak w świecie, W. [1955]; Czaykowski B., Sulik B., Polacy w Wielkiej Brytanii, Paryż 1961; Friszke A., Życie polityczne emigracji, W. 1999; Habielski R., Życie społeczne i kulturalne emigracji, W. 1999 (fot.); Hist. dyplomacji pol., IV–V; Hładkiewicz W., Polska elita polityczna w Londynie, 1945–1972, S. Monografie, Zielona Góra 1994 nr 73 s. 42–3, 51–2, 56, 73, 89, 233; Kierownictwo obozu niepodległościowego na Obczyźnie 1945–1990, Red. A. Szkuta, Londyn 1996 III; Kornat M., Polska 1939 roku wobec paktu Ribbentrop–Mołotow. Problem zbliżenia niemiecko-sowieckiego w polityce zagranicznej II Rzeczypospolitej, W. 2002; Leczyk M., Polityka II Rzeczypospolitej wobec ZSRR w latach 1925–1934. Studium z historii dyplomacji, W. 1976; Literatura pol. na obczyźnie, II; Machcewicz P., Emigracja w polityce międzynarodowej, W. 1999; Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945–1990, Red. L. Kliszewicz, Londyn 1995 II; Olszański K., Niepospolity ród Kossaków, Kr. 1994; Oświata, książka i prasa na obczyźnie, Red. C. Czapliński, Londyn 1989; Pierzchała H., Wyrwani ze szponów państwa – SS. Sonderaktion Krakau 1939–1941, Kr. 1997; Powstanie Polskiego Instytutu Badania Spraw Międzynarodowych, „Sprawy Międzynarodowe” (Londyn) 1947 nr 1; Romanowski A., Przed złotym czasem. Szkice o poezji i pieśni patriotyczno-wojennej lat 1908–1918, Kr. 1990; [Roszkowski W.] Albert A., Najnowsza historia Polski 1918–1980, Londyn 1989; Rozkwitały pąki białych róż [...] wiersze..., Wybór A. Romanowski, W. 1990 I 23, 301–4, II 189–90 (błędy); Sibora J., Narodziny polskiej dyplomacji u progu niepodległości, W. 1998; Warszawa nad Tamizą. Z dziejów polskiej emigracji politycznej po drugiej wojnie światowej, Red. A. Friszke, W. 1994; Władze RP na Obczyźnie podczas II wojny światowej, Red. Z. Błażyński, Londyn 1994 I; Wolsza T., Rząd RP na obczyźnie wobec wydarzeń w kraju 1945–1950, W. 1998; Zuziak J., Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie 1947–1997, W. 2001; – Alfabetyczny spis oficerów rezerwy, W. 1922 s. 275; Polska służba zagraniczna po 1 września 1939 r., Londyn 1954; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924; Rocznik oficerów rezerwy, W. 1934 s. 10, 813; Rocznik służby zagranicznej RP, W. 1932–9; Rocznik służby zagranicznej RP (stan na 15 lutego 1940 r.), Angers 1940; – Ciołkoszowa L., Spojrzenie wstecz, Rozmowy przeprowadził A. Friszke, Paris 1995; Estreicher K., Dziennik wypadków, 1939–1945, Kr. 2001 I; Kossak W., Listy do żony i przyjaciół (1883–1942), Oprac. K. Olszański, Kr. 1985 II; Kościół w Polsce w latach przełomu (1953–1958). Relacje ambasadora RP przy Stolicy Apostolskiej, Oprac. J. Żaryn, W. 2000; Leśnodorski Z., Wśród ludzi mojego miasta, Kr. 1963 s. 236; Listy Władysława Sikorskiego do Władysława L. Jaworskiego i Prezydium Naczelnego Komitetu Narodowego (1917–1919), Oprac. Z. Koziński, Z. Pietrzyk, Kr. 1987; Łaptos J., Dyplomaci II RP w świetle raportów Quai d’Orsay, W. 1993; Podstępne uwięzienie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej (6 XI 1939), Dokumenty, Oprac. J. Buszko, I. Paczyńska, Kr. 1995; Samozwaniec M., Maria i Magdalena, Szczecin 1987 cz. 1 s. 245–70, cz. 2 s. 37, 41–2, 44–5, 50–2, 55–6, 58–9, 67, 69–71, 73, 77–9, 81, 85–6, 90–6, 98–100, 102–3, 107, 110–13, 115–16, 119–21, 123–4, 126, 135–6, 140–1, 163; Schimitzek S., Drogi i bezdroża minionej epoki. Wspomnienia z lat pracy w MSZ 1920–1939, W. 1976; [Szembek J.], Diariusz i teki Jana Szembeka (1935–1945), Oprac. T. Komarnicki, Londyn 1964 I–II; Wybór dokumentów do dziejów polskiego uchodźstwa niepodległościowego 1939–1991, Oprac. A. Suchcitz, L. Maik, W. Rojek, Londyn 1997 VII; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” R. 34: 1973 nr z 30 I, 31 I, 16 II (B. Podoski), „Niepodległość” T. 9 (20): 1974 s. 431–3 (B. Hełczyński), „Rzplta Pol.” (Londyn) R. 17: 1973 nr 1, „Tyg. Powsz.” 1973 nr 28; – AAN: MSZ, sygn. 5747; AP w Kr.: Arch. NKN, sygn. 186 k. 187; Arch. UJ: Liber promotionum Universitatis Jagiellonicae ab Anno 1920, sygn. S II–522, Księga absolutoriów Wydz. Prawn., sygn. WP II–415 nr 245; B. Jag.: rkp. Przyb. 131/57 cz. 2 (koresp. Michała Siedleckiego), rkp. Przyb. 261/83, 270/83 (koresp. W. L. Jaworskiego i Prezydium NKN), sygn. 9807 III (fragment koresp. Rudolfa Starzewskiego – list z r. 1920); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 3729 (koresp. firmy księgarskiej Krzyżanowskiego w Kr.); B. Pol. w Paryżu: sygn. 1195 T. III (spisy adresów korespondentów Aleksandra Kawałkowskiego); IPiM Sikorskiego: sygn. KOL. 357, B 2370; – Informacje Zygmunta Kozaka z W. na podstawie CAW (akta personalne, sygn. AP 6701, akta odznaczeniowe, sygn. KW 114/3267).
Marek Kornat